УНТУГЫЗЫНЧЫ ДђРЕС 
УНТУГЫЗЫНЧЫ ДђРЕС
Исђнмесез! Хђерле кљн!
|
I. Намуслы |
честный |
|
Ярдђмчел |
отзывчивый |
|
Тырыш |
старательный |
|
Акыллы |
умный |
|
Надан |
неграмотный |
|
Тапкыр |
находчивый |
|
Эшчђн |
трудолюбивый |
|
Ялкау |
ленивый |
|
Юмарт |
шедрый |
|
Саран |
скупой |
|
Тыйнак |
скромный |
|
Усал |
злой |
|
Шундый |
такой |
|
Шул |
1) тот; 2) ведь |
Азат абый шундый намуслы!
Роза апа бик ярдђмчел.
Гњзђл ђнисе кебек акыллы.
Абыебыз — бик эшчђн кеше.
Бу группада тапкыр студентлар књп.
Укытучы тырыш укучыларны ярата.
Юмарт булырга кирђк, кызым!
Саран булмагыз, балалар.
Безгђ надан кешелђр кирђкми.
Ялкау кеше эшлђргђ яратмый.
Оныгыгыз шундый тыйнак, Галия апа!
Безнећ укытучыбыз усал тњгел.
а) — Галия ханым, Марат — бик намуслы икђн.
— Рђхмђт. Мин бик шат.
ђ) — Сез бик ярдђмчел, Азат абый!
— Берни тњгел.
б) — Артур шундый акыллы!
— ђйе.
в) — Безнећ кызлар бик тырышлар!
— Шулаймыни?
г) — Мин эшчђн кешелђрне яратам.
— Мин дђ.
д) — Галия ханым — бик юмарт кеше.
— ђйе, дљрес.
е) — Син шундый тапкыр икђн!
— Белмим шул.
ж) — Ялкау кешене бер дђ яратмыйм.
— Ялкаулар да бар шул.
ќ) — Укучылар, надан кеше кем була!
— Кем аз укый, шул надан була.
з) — Бу абый бик саран.
— Кайсы абый?
— ђнђ теге.
и) — Безнећ укытучыбыз Галия ханым бик акыллы, бик ђйбђт. Без аны бик яратабыз.
— ђ безнећ Алсу апа бик яшь. Ул шундый тапкыр!
к) — Алия апа, безнећ класста бер малай бар. Ул бик эшчђн. Ул урындык та ясый, бакчада да эшли, ђйбђт укый да.
— ђ минем малай ялкау, бик начар укый.
л) — Артур, безнећ класста бер кыз бар. Ул кечкенђ генђ, лђкин спорт белђн шљгыльлђнђ. Ул бик яхшы теннис уйный.
— Аныћ исеме ничек?
— Резеда.
м) — Кызлар, Айдар шундый саран икђн!
— Нигђ?
— Бњген ул биш тућдырма ашады, мића бирмђде.
н) — Син Руслан белђн дусмы?
— Дус.
— Руслан ђйбђтме?
— Бик ђйбђт. Ул шундый ярдђмчел, намуслы.
ћ) — Марат, син тырышмы?
— Тырыш.
— Син акыллымы?
— Акыллы.
— Ярдђмчелме?
— Ярдђмчел.
— Юмартмы?
— Юмарт.
— Син бик “тыйнак” икђнсећ.
о) — Теге кечкенђ малайны белђсећме?
— Белђм. Ул бит Галия апаныћ оныгы.
— Юк, дљрес тњгел, ул — Роза апаныћ малае. Шундый акыллы, бик яхшы шахмат уйный.
љ) — О, бу апа шундый усал!
— Усал тњгел бит.
|
Бу — Рљстђм Закиров. Аћа 25 яшь. Ул — юрист, институтта эшли. Рљстђм бик акыллы, тырыш, эшчђн, ярдђмчел, юмарт. Коллегалары аны яраталар. |
|
|
II. |
|
-
ЛЫ/-ЛЕЭти аффиксы, присоединяясь к именам существительным, образуют прилагательные.
|
кара чђчле — черноволосый сары чђчле — светловолосый бљдрђ чђчле — кудрявый чал чђчле — седовласый зђћгђр књзле — голубоглазый озын буйлы — высокого роста кыска буйлы — низкого роста алсу битле — розовощекий |
квартиралы — имеющий квартиру гаилђле — имеющий семью бђхетле — счастливый файдалы — полезный хђерле (кљн) — добрый (день) тозлы — соленый књзлекле — в очках болытлы — облачный |
Галия ханым кара чђчле, кара књзле, уртача буйлы.
Профессор Закиров бљдрђ чђчле, яшел књзле, озын буйлы.
Марат коћгырт чђчле, соры књзле, озын буйлы.
Алсу сары чђчле, зђћгђр књзле, кыска буйлы.
а) — Галия ханымныћ књзе нинди?
— Зђћгђр.
— Минемчђ, зђћгђр тњгел, кара.
ђ) — Теге кара чђчле кызныћ исеме ничек?
— Гњзђл.
б) — Теге кара кашлы кыз кем ул?
— Ул Галия ханымныћ кызы — Гњзђл.
— Кайда эшли?
— Ул — терапевт.
в) — Сезне озын буйлы бер абый сорады.
— Кем икђн?
— Белмим.
г) — Сезне яшь кенђ бер кыз сорады.
— Исеме ничек?
— Исеме — Алсу.
д) — Безгђ бњген бер бик матур кыз килде. Књзлђре кап-кара, бите алма кебек, ирене кып-кызыл, чия кебек.
— Исеме ничек?
— Гљлназ.
— Ай, исеме дђ матур икђн
.
е) — Безнећ апа — зур зђћгђр књзле, кара кашлы, озын чђчле матур ханым.
— Ул эшлиме?
— Юк, ул эшлђми, укый.
|
III. Чибђр |
красивый |
|
Нђфис |
изящный |
|
Зифа |
стройный |
|
Сылу |
красивый, прекрасный; стройный |
|
Таза |
здоровый, крепкий |
|
Симез |
толстый, жирный |
|
Ябык |
худой |
|
Пелђш |
плешивый, лысый |
а) — Бу зифа буйлы кыз кем?
— Бу Галия апаныћ кызы — Гњзђл.
ђ) — Теге сылу ханымны белђсезме?
— Белђм.
— Ул кем?
— Ул — Галия ханым. Татар теле укытучысы.
б) — Рљстђм, теге чибђр кыз сића танышмы?
— Таныш. Ул бит юридик факультетта укый.
— Ничђнче курста?
— Икенчедђ.
— Исеме ничек?
— Гљлназ.
в) — Сез шундый нђфис, Айсылу туташ!
— Ай, рђхмђт.
г) — Сезнећ абыегыз шундый таза, чибђр!
— ђйе, ул бит кыш кљне Казанкада су коена.
— Мин дђ коенам, лђкин бассейнда.
д) — Теге симез абыйны белђсећме?
— Белђм. Ул — Гали абый.
— Аныћ хатыны кем?
— Роза апа.
е) — Књрђсећме теге ябык кызны?
— Књрђм.
— Ул бит гимнастика белђн шљгыльлђнђ.
ж) — ђтиегезнећ чђче нинди?
— Ой, аныћ чђче юк. Ул пелђш.
— Шулаймыни?
— ђйе шул.
ЧИБђР КЫЗГА
(халык ќыры)
Карлыгандай кара, ай, књзлђрећ,
Бљрлегђндђй йљзлђрећ;
Шикђрлђрдђн тђмле, ай, балдан татлы
Сљям дигђн сњзлђрећ.
К у ш ы м т а:
Алма бакчасыныћ юлы
Тђрђзђлђргђ туры.
ђллђ сића бирелдеме
Бљтен дљньяныћ нуры?
Кашыћ кара, буећ зифа,
Књзећ дђ кара синећ,
Кара књзећђ карасам,
Йљрђгем яна минем.
Бишмђтећдђ синећ, ай, биш тљймђ,
Нигђ тљймђлђмисећ?
Аралар да безнећ, ай, ерак тњгел,
Нигђ килгђлђмисећ?
К у ш ы м т а.
|
IV. њз — свой |
|
|
њзем — я сам, я сама |
њзебез — мы сами |
|
њзећ — ты сам, ты сама |
њзегез — вы сами |
|
њзе — он сам, она сама |
њзлђре — они сами |
а) — Киленегез бик эшчђн, Галия апа!
— ђйе шул. њзем дђ бик яратам.
б) — Галия ханымныћ уллары шундый ярдђмчел!
— Ул њзе дђ шундый!
в) — Закировныћ малае шундый таза!
— Ул њзе дђ таза бит.
г) — Сез шундый тапкыр, Азат ђфђнде!
— Минемчђ, сез њзегез дђ тапкыр, Марат.
д) — Рљстђмнећ ђтисе профессор Закиров кая киткђн?
— њзебез дђ белмибез.
е) — Галия апа белђн Салих абыйныћ балалары шундый тыйнак!
— Алар њзлђре дђ бик тыйнак!
ж) — Белђсећме, Гљлназ, малаемныћ књзлђре зђп-зђћгђр!
— Син њзећ дђ зђћгђр књзлеме?
— Юк. Минем књзлђрем яшел.
Сљйлђшђбез!
— Рљстђм, гаилђгез зурмы?
— Зур.
— Кемнђрегез бар?
— ђнием, ђтием бар. Без — љч бала: игезђк туганым — Марат џђм сећелем Гњзђл. Марат озын буйлы, коћгырт чђчле, соры књзле. Аныћ хатыны — Алсу. Ул зђћгђр књзле, сары чђчле, кыска буйлы. Сећелем Гњзђл зифа буйлы, озын чђчле, алсу битле, зђп-зђћгђр књзле. Ул былтыр кияњгђ чыкты. Аныћ ире — Айрат Шакиров. Туйлары булды. Бер ай элек уллары Булат туды.
|
V. |
|
Существительные с аффиксом принадлежности III лица в местно-временном падеже.
1. существ. (имен. п.) + существ.-ы-(н)-да
+ существ.-е-(н)-дђ
+ существ.-сы-(н)-да
+ существ.-се-(н)-дђ
|
Тукай урам-ы-н-да Казан шђџђр-е-н-дђ Казан университет-ы-н-да Татарстан Республика-сы-н-да Энергетика институт-ы-н-да Татар тел-е-н-дђ Опера театр-ы-н-да Музыка мђктђб-е-н-дђ Актлар зал-ы-н-да Министрлар кабинет-ы-н-да Сђйдђшев музе-е-н-да Шакиров концерт-ы-н-да Ветеринария академия-се-н-дђ Медицина университет-ы-н-да Актаныш район-ы-н-да Колхоз базар-ы-н-да Яшелчђ кибет-е-н-дђ |
на улице Тукая в городе Казани в Казанском университете в Республике Татарстан в энергетическом институте на татарском языке в Оперном театре в музыкальной школе в актовом зале в Кабинете Министров в музее Сайдашева на концерте Шакирова в ветеринарной академии в медицинском университете в Актанышском районе на колхозном рынке в овощном магазине |
а) — Азат абый кайда эшли?
— Министрлар кабинетында.
— Ул министрмы?
— ђйе.
ђ) — Гафу итегез, Сез Чехов урамында торасызмы?
— Юк, Татарстан урамында.
б) — Роза апа, Гљлназ коммерция институтында укыймы?
— Юк, медицина университетында.
в) — Алмаз, сез Опера џђм балет театрында булдыгызмы?
— Юк, без Г.Камал театрында булдык.
г) — Джон, Сез инглизчђ генђ сљйлђшђсезме?
— Юк, мин русча да, татарча да сљйлђшђм.
д) — Укучылар кичђ нинди музейда булдылар?
— Тукай музеенда.
е) — Алия ханым, оныгыгыз пианинода уйныймы?
— ђйе, бик яхшы уйный. Ул музыка мђктђбендђ укый бит.
ж) — Татарстан Республикасында ничђ район бар?
— Кырык љч район бар.
ќ) — Татарстан Президенты М.Шђймиев Мамадыш районында туганмы?
— Юк. Ул Актаныш районында туган.
з) — Актлар залында бњген нђрсђ була?
— Укучылар конференциясе.
2. существ.-ныћ/-нећ (прит. пад.) +существ. ы-(н)-да
+существ. е-(н)-дђ
+существ. сы-(н)-да
+существ. се-(н)-дђ
|
Апа-ныћ кул-ы-н-да |
В руке у сестры |
|
Мђктђп-нећ бакча-сы-н-да |
В школьном саду |
|
ђби-нећ туган кљн-е-н-дђ |
На дне рождении бабушки |
|
ђни-нећ бњлмђ-се-н-дђ |
В комнате мамы |
|
Укытучы-ныћ љстђл-е-н-дђ |
На столе учителя |
|
Абыем-ныћ сумка-сы-н-да |
В сумке моего брата |
|
Сећлем-нећ туе-н-да |
На свадьбе моей младшей сестры |
|
Марат-ныћ квартира-сы-н-да |
В квартире Марата |
Галиянећ љендђ пианино бар.
Маратныћ кулында зонт бар.
Абыемныћ сумкасында фотоаппарат бар.
Сећлемнећ туенда Марат булмады.
Азат ђфђнденећ квартирасында телефон юк.
Укытучыныћ љстђлендђ китаплар ята.
а) — Артур, син Гљлназныћ туган кљнендђ булдыћмы?
— ђлбђттђ.
ђ) — Рљстђм, Гњзђлнећ туенда кеше књп булдымы?
— О-о-о! Бик књп булды.
б) — Маратныћ эшендђ компьютер бармы?
— Бар.
в) — Алмаз университетныћ юридик факультетында укыймы?
— Юк, ул экономика факультетында укый.
г) — ђбилђрнећ бакчасында карлыган књпме?
— ђйе, кызыл, ак, кара карлыган бар.
д) — Урамныћ ућ ягында кибет бармы?
— ђйе. Китап кибете бар.
Сљйлђшђбез!
а) — Салих ђфђнде, cез дњшђмбе кљнне кайда булдыгыз?
— Без Гњзђллђрдђ булдык.
— Алар кайда торалар?
— Татарстан урамында.
— Яћа йорттамы?
— ђйе, тугыз катлы яћа йортта.
— Фатирлары зурмы?
— љч бњлмђле.
— Гњзђлнећ туган кљне идеме?
— Юк, Гњзђл белђн Айратныћ малае туды.
— Шулаймыни? Кайчан?
— Бер ай элек.
— Оныгыгызныћ исеме ничек?
— Булат.
— Булат ђтисе кебек чибђрме?
— ђйе, кап-кара чђчле, коћгырт књзле, алсу битле, шундый таза! Без аны бик яратабыз.
— Гњзђл њзе ни хђлдђ?
— Рђхмђт, яхшы.
— Ярый, сау булыгыз! Гњзђлгђ миннђн сђлам ђйтегез!
— Яхшы.
ђ) — Галия ханым, cезнећ авылда туганнарыгыз бармы?
— ђйе, Актаныш районында каенанам белђн каенатам яши.
— Каенанагызга ничђ яшь?
— Аћа 89 яшь, лђкин ђле сау-сђламђт, књзлђре яхшы књрђ, колаклары яхшы ишетђ. њзе бик эшчђн.
— Каенатагыз да тазамы?
— Аныћ бераз йљрђге авырта. Ул ябык, лђкин ул да бик тырыш. љендђ дђ, бакчасында да бик књп эшли.
— Бакчалары зурмы?
— ђйе, яшелчђ дђ, ќилђк-ќимеш тђ књп.
— Сез быел аларга кайтасызмы?
— ђйе, Сабантуйга кайтабыз. Оныгыгыз да кайтамы?
— ђйе, ул ќђен анда ял итђ. Урманда гљмбђ, ќилђк ќыярга ярата.
— Су коенырга яратамы?
— О-о-о! ђлбђттђ.
б) — Алсу ханым, каникулда укучылар белђн кая бардыгыз?
— Тукай музеенда булдык.
— Музей кайда?
— Тукай урамында.
— Анда нђрсђ белђн барырга мљмкин?
— Сигезенче трамвай белђн.
— Музейда экспонатлар књпме?
— Музейда Тукайныћ зур фотографиясе бар, китаплары књп.
— Тагын нђрсђлђр бар?
— љй ќиџазлары бар, лђкин алар Тукайныкы тњгел.
— Тукайныћ ђти-ђнисе турында материаллар бармы?
— Бераз бар.
—
Тукай музее ничђнче елдан эшли?— 1986 елдан.
— Музей матурмы?
— Бик матур. Барасыћ килђме?
— Барасым килђ.
Запомните названия некоторых районов Татарстана:
Арча районы — Арский район
Балтач районы — Балтасинский район
Биектау районы — Высокогорский район
Кукмара районы — Кукморский район
Мљслим районы — Муслюмовский район
Чњпрђле районы — Дрожжановский район
ђгерќе районы — Агрызский район
а) — Сез Арча районында тугансызмы?
— Юк, Балтач районында.
ђ) — Ул Биектау районында эшлиме?
— ђйе, Биектау районында.
б) — Кукмара районында удмурт авыллары књпме?
— Књп, бик књп.
в) — Мљслим районы Казаннан ничђ километр?
— Минемчђ, 360 км.
г) — Син Чњпрђле районында булдыћмы?
— Мин бу районны белмим. Ул кайда?
— ђлбђттђ, Татарстанда. Ульяновск ягында.
д) — Сез ђгерќе районында укыйсызмы?
— ђйе, џљнђр училищесында.
БИРЕМНђР
1. Составьте словосочетания с данными словами:
а) намуслы, ярдђмчел, акыллы, тырыш, ялкау, надан, юмарт, саран, тапкыр, эшчђн, тыйнак, чибђр;
б) кеше, кыз, малай, апа, ханым, ђби, бабай, эне, сећел.
2. Татарча языгыз:
|
на улице Джалиля |
|
|
на столе директора |
|
|
в школьном саду |
|
|
в музее Тукая |
|
|
в семье Закировых |
|
|
на свадьбе сестры |
|
|
в сумке матери |
|
|
в машине Дамира |
|
|
в доме Галии ханум |
|
|
на концерте Ильгама Шакирова |
|
3. Употребляя данные слова и словосочетания, опишите внешность своей подруги (своего друга):
— кара (сары, ќирђн, коћгырт, чал, бљдрђ) чђчле; озын (кыска) чђчле; куе чђчле;
— озын (кыска, уртача) буйлы;
— кара (зђћгђр, соры, яшел, коћгырт) књзле;
— озын (кыска, куе) керфекле;
— куе кашлы;
— алсу битле;
— кызыл, алсу, матур иренле;
— нђфис, зифа, сылу, таза, ябык, симез.
4. Употребляя данные слова, охарактеризуйте своего друга (или подругу):
акыллы, намуслы, тыйнак, ярдђмчел, тырыш, юмарт, тапкыр, эшчђн, усал.
5. ќавап бирегез:
— Сезнећ характер нинди?
— Сез юмартмы?
— Ул саранмы?
— Марат акыллымы?
— Дустыгыз тыйнакмы?
— ђбиегез эшчђнме?
— Студентлар ялкаумы?
— Гњзђл чибђрме?
— Сез тазамы?
— Сез кара чђчлеме?
— ђниегезнећ чђче нинди?
— Аныћ књзе сорымы, яшелме?
— Рљстђмнећ буе озынмы?
— Алсуныћ буе нинди?
— Сез Тукай музеенда булдыгызмы?
— Тукай музее ничђнче елдан эшли?
— Музейда экспонатлар књпме?
— Сез Опера џђм балет театрында булдыгызмы?
— Кукмара районында музейлар бармы?
— Сез кайсы урамда торасыз?
— Сезнећ урамда нинди кибетлђр бар?
— Мљслим районы Казаннан ничђ километр?
— Татарстан Республикасында ничђ район бар?
— Казан дђњлђт университеты Кремль урамындамы?
— Сез кайда тугансыз?
— ђтиегез кайда туган?
— Опера театры кайсы урамда?
— ђбиегез кайсы районда яши?
— Лобачевский Казанда кайсы урамда яшђгђн?
— Педагогия университеты кайсы урамда?
6. Мђкальлђрне тђрќемђ итегез џђм ятлагыз:
Акыллы љйрђнер, надан љйрђтер.
Акыллы акча ќыя, ќњлђр таш ќыя.
Акылсызны якын итмђ, акыллыны ерак итмђ.
Акыл яшьтђ тњгел — башта.
Кеше булган кешенећ кеше белђн эше бар, кеше булмаган кешенећ кеше белђн ни эше бар.
7. Бу мђкальлђрнећ русча эквивалентларын табыгыз (найдите).
Ир — баш, хатын — муен.
Бер яхшы кыз ќиде улга тора.
Матурлык туйда кирђк, акыл кљн дђ кирђк.
Акылы кысканыћ теле озын.
Теле озынныћ кулы кыска була.
8. Мђзђкне тђрќемђ итегез.
Белђ имеш
Ике хатын юлда очрашкан да, берсе икенчесенђ ђйтђ икђн:
— Ай, ахирђт, русча белђсећме? — дигђн.
Тегесе ђйткђн:
— Икмђклек-тозлык белђм инде, — дигђн.
Беренчесе ђйткђн:
— Хлеб и соль нђрсђ була? — дигђн.
Икенчесе:
— ђй, ул хђтле эчкђре керђ алмыйм, — дигђн.
Коммуникатив биремнђр.
1. Используя материалы урока, дайте характеристику нашим героям: Галие ханум, профессору Салиху Закирову, Рустему, Марату, Алсу, Гульназ, Гузель, Айрату, Булату.
2. Скажите, в каких родственных отношениях состоят эти персонажи.
3. Расскажите, на какой улице, в каком доме Вы живете.
4. Поинтересуйтесь, на какой улице живет ваш друг.
5. Расскажите о своей семье, охарактеризовав внешние и внутренние качества ваших близких.
АРЧА
|
Арча якларына карыйм, Дустым Арча ягында; Арча ягы бигрђк матур Кош сайраган чагында.
Арчаларга барсаћ, бђгърем, Ал гљллђрне љзђрсећ; њзђгемне бик љзђсећ, њзећ ничек тњзђсећ? |
Китђм, бђърем, китђм бђгърем, Каласыћ Арчаларда; Онытырлык ярым тњгел, Утларга салсалар да.
Арчаларга баруларым Гљл-сирень љчен генђ; Януларым-кљюлђрем Гел синећ љчен генђ.
|
Дђрес бетте. Сау булыгыз!
