ЕГЕРМЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ДђРЕС 
ЕГЕРМЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ДђРЕС
Исђнмесез! Хђерле кљн!
Бњген шимбђ, унсигезенче июнь. Кљн болытлы. Кояш аз књренђ. ќил юк. Урамда эссе. Яћгыр булуы ихтимал.
|
I. Причастие прошедшего времени |
|
-ган/-гђн, -кан/-кђн — аффиксы причастий прошедшего времени. Они выражают признак предмета или лица по действию и предшествуют имени; когда определяемое слово выпадает, причастия принимают аффиксы числа, принадлежности и падежа [белгђн (знавший) — белгђннђрен (то, что он знает), кайткан (вернувшийся) — кайтканыгызга (вашему приезду)].
|
белгђн укучы укыган студент йоклаган бала эшлђгђн эш кайткан кунак чыккан китап ђйткђн сњз киткђн студент |
знавший ученик обучавшийся студент заснувший ребенок сделанная работа приехавший гость вышедшая книга сказанное слово уехавший студент |
Бу китапны укыган студент књп нђрсђ белер.
Йоклаган бала тыныч була.
Эшлђгђн эш бик файдалы.
Бу теманы яхшы белгђн укучы бармы?
Кайткан кунаклар бер ай тордылар.
Яћа чыккан китапныћ авторы белђн очрашу булды.
ђйткђн сњзећне онытма.
Германиягђ киткђн студентлар немец теле љйрђнђлђр.
а) — Конференциягђ килгђн кешелђр доклад сљйлђдеме?
— Ике профессор сљйлђде.
ђ) — Сезгђ кайткан кунаклар Казаннанмы?
— Юк. Ташкенттан.
б) — ђйткђн сњзећне хђтерлисећме?
— ђлбђттђ, хђтерлим.
в) — Эчкђн чђегез тђмле булдымы?
— Бик тђмле. Рђхмђт.
г) — Алган књлмђгећ њзећђ ошыймы?
— Бик ошамый. Бераз кићрђк.
д) — Килгђн кунаклар киттелђрме?
— Киттелђр инде.
е) — ќырлаган кыз кем ул?
— Лђйсђн бит!
— Шулаймыни?
ж) — Туктаган автобус ничђнче?
— Сиксђн икенче.
ќ) — Ашаган боткаћ тђмле булдымы?
— Тђмле. Мића ошады.
з) — Биегђн егетне белђсећме?
— Белђм.
— Кем?
— Руслан.
и) — Кљлгђн кыз сића танышмы?
— Таныш тњгел.
— ђ ул ник елмая?
— Сине яратты, бугай.
2.
Причастие прошедшего времени является сказуемым придаточного определительного предложения:
(1) Мин барган (2) вагон яћа. — Вагон, в котором я ехал, новый.
(1) ђни пешергђн (2) љчпочмак тђмле.
(1) Ул ђйткђн (2) сњз файдалы.
(1) Укытучы сљйлђгђн (2) тема кызык.
(1) Син ашаган (2) пђрђмђч тђмлеме?
(1) Без књргђн (2) кеше сића танышмы?
(1) Сез караган (2) спектакль нђрсђ турында?
(1) Алар биргђн (2) бњлђк сезгђ ошадымы?
(1) Сез эчкђн (2) су шифалымы?
(1) ђби юган (2) кер чип-чиста.
а) — Сез караган спектакль кызык булдымы?
— Шундый шђп. Безгђ бик ошады.
ђ) — ђни ђйткђн сњзне хђтерлисећме?
— ђлбђттђ.
б) — Укытучы сљйлђгђн шигырь сезгђ ошадымы?
— Бик ошады.
в) — Сез утырган вагон ничђнче?
— Унбишенче.
г) — Марат сљйлђшкђн кешене књрдећме?
— Књрмђдем.
д) — Алсу теккђн књлмђк сића ошадымы?
— ђйе. Минемчђ, бик матур.
е) — ђби кыздырган бђрђћгене ашадыћмы?
— Ашадым. Бик тђмле булды. Рђхмђт.
ж) — Сез язган китап нђрсђ турында?
— Татар теле турында.
ќ) — Сез эшлђгђн кассеталар кем љчен?
— Татар телен љйрђнњчелђр љчен.
|
II. Холык |
характер |
|
Тђртипле |
воспитанный, дисциплинированный |
|
Тђрбияле |
воспитанный |
|
Сабыр |
терпеливый |
|
Гадел |
справедливый |
|
Ућган |
способный, мастер на все руки |
|
Булдыклы |
способный, дельный |
|
Булдыксыз |
неспособный, бездарный |
|
Сђлђтле |
одаренный |
|
Ихтирамлы |
уважаемый; учтивый |
|
Игътибарлы |
внимательный |
|
Зыялы |
интеллигентный |
|
Талђпчђн |
требовательный |
|
Оялчан |
стеснительный, застенчивый |
|
Кырыс |
суровый, строгий |
|
њссњзле |
упрямый |
а) — ђниећнећ холкы яхшымы?
— Бик яхшы. ђниебез бик сабыр, ућган, зыялы.
ђ) — ђтиећнећ холкы ничек?
— ђтием кырыс, њзсњзле.
б) — Гљлназныћ холкы ничек?
— Гљлназ бик тђртипле, тђрбияле, сабыр, кешелђргђ ихтирамлы.
в) — Салих ђфђнденећ холкы сезгђ ошыймы?
— Ошый. Ул бик зыялы, талђпчђн, тђрбияле кеше.
г) — Рљстђмнећ характеры ничегрђк?
— Рљстђм — яхшы кеше. Ул — тђрбияле, булдыклы, кешелђргђ игътибарлы, сабыр, бераз оялчан.
д) — Бу егет, синећчђ, нинди?
— Минемчђ, бик булдыксыз.
е) — Бу кыз, сезнећчђ, акыллымы?
— Минемчђ, акыллы, сђлђтле џђм зыялы.
ж) — Фђридђ, синећчђ, нинди?
— Фђридђ — кешелђргђ ярдђмчел, юмарт, намуслы, акыллы кыз.
з) — Бу ќитђкче белђн эшлђњ сезгђ ућаймы?
— Бик ућай. Ул, ђлбђттђ, талђпчђн, кырыс. Лђкин ул гадел кеше.
|
III. Охшаган |
похож |
|
|
њпкђлђ-ргђ |
обидеться |
|
|
Ачулан-ырга |
ругать |
|
|
Гаепле |
виноватый |
|
|
Ярат-ырга |
любить |
|
|
Сљй(я)-ргђ |
любить |
|
|
Мђхђббђт |
любовь |
|
|
Гашыйк бул-ырга |
влюбиться |
|
|
Ялгыз |
одинокий |
|
|
Буйдак |
неженатый, холостой |
|
|
Аерылган |
разведенный |
|
|
ќњлђр |
глупый |
|
|
Кит аннан |
неужели, да что ты (дословно: уйди отсюда;) |
|
|
Тљш књр-ергђ |
видеть сон |
|
|
Књзлекле в очкахМыеклы усатый Сакаллы бородатый Кљлђч улыбчивый, веселый
|
|
|
|
Югары белемле |
высокообразованный, с высшим образованием |
|
|
Урта белемле |
со средним образованием |
|
|
Дип |
что (союз) |
|
|
Чынлап та |
действительно |
|
а) — Галия ханым, улларыгыз Салих ђфђндегђ охшаганмы?
— Марат охшаган, Рљстђм, кызганыч, охшамаган.
ђ) — Кадрия, син кемгђ охшаган?
— ђниемђ дип уйлыйм.
б) — Фђридђ, синећ улыћ кемгђ охшаган?
— ђбисенђ.
в) — Гљлназ, син ирећне яратасыћмы?
— Бик яратам. Рљстђм бик тђрбияле, зыялы, акыллы, игътибарлы ир бит ул.
г) — Кызлар, мђхђббђт бармы? Ничек уйлыйсыз?
— Минемчђ, юк.
— ђ минемчђ, бар. Сљю — яшђргђ ярдђм итђ, тормышны матурлый. Татар шагыйре џади Такташ болай дип язган: "Мђхђббђт ул њзе — иске нђрсђ, лђкин џђрбер йљрђк аны яћарта".
— Матур сњзлђр!
д) — Синећ мђхђббђтећ кем, Лђйсђн?
— ђйтмим.
е) — Мђхђббђтсез кияњгђ чыгарга ярыймы?
— Хђзер чыгалар, лђкин бђхетле булмыйлар.
ж) — Лђйсђн, кемгђ њпкђлђдећ?
— Егетемђ.
— Ник?
— Минем белђн театрга бармады.
— И, ќњлђр егет. Шундый матур кыз белђн театрга бармаган.
Менђ ќњлђр! Кара инде!
ќ) — Мин сића њпкђлђдем, Гњзђл.
— Ачуланма инде, Айрат. Мин гаепле.
з) — Рљстђм, ишеттећме, Артур аерылган икђн.
— Кит аннан, булмас.
— ђйе, Алсу ђйтте.
— Нђрсђ булды икђн? Альбина белђн бик яхшы торалар иде бит.
— Белмим шул.
и) — Мљнирђ апа, улыгыз љйлђнгђнме?
— Юк шул, џаман буйдак.
— Йљргђн кызы бармы?
— Йљргђн кызы да юк.
к) — Алсу ханым, Сез кияњдђме?
— Юк, кияњдђ тњгел. Мин ялгыз.
л) — Кызлар, белђсезме, шундый матур тљш књрдем!
— Сљйлђ ђле, ђлфия.
— Юк, сљйлђмим, кызлар.
—
Сљйлђ инде, ђлфия.— Ярар, сљйлим алайса. Тыћлагыз...
м) — Теге књзлекле абыйны белђсезме?
— Белђм.
— Кем ул?
— Ул — Азат абый. Алсуныћ ђтисе.
н) — Фђрит, теге сакал-мыеклы кеше сића танышмы?
— ђйе, таныш.
— Исеме ничек?
— Ринат.
— Ул университетта эшлиме?
— Юк. Гимназиядђ укыта.
ћ) — Безнећ ђбиебез шундый ђйбђт: кљлђч йљзле, тђмле телле, яхшы књћелле. Ул чын татар ђбисе!
— Яхшы.
о) — Авылыгызда югары белемле кешелђр књпме?
— Хђзер књп. Элек аз иде.
љ) — Сез югары белемлеме?
— Юк, урта белемле.
п) — Кызлар, белђсезме, Руслан авыл хуќалыгы академиясенђ укырга кергђн.
— Чынлапмы?
— ђйе. Кичђ ђтисен књргђн идем, ул ђйтте.
Сљйлђшђбез!
1. — Галия, синећ белђн танышкан кичне хђтерлисећме?
— Хђтерлим, Салих.
— Беренче очрашу пароходта иде. Пароходныћ исеме "Вера Засулич" иде. Хђтерлисећме?
— ђйе. Бу беренче курстан соћ иде. Без пароходта бергђ кайттык.
— Мин сића беренче књргђч тђ гашыйк булдым.
— Мин дђ гашыйк булдым. Син озын буйлы, матур, кара чђчле, кљчле егет идећ. Ак књлмђктђн идећ, бик тыйнак, тђртипле идећ. Син мића бик ошадыћ.
— Син дђ ак књлмђктђн идећ. Сљйкемле, кљлђч, сылу, гњзђл идећ.
— Безнећ мђхђббђт џаман яши. Шулай бит, Галия!
— Балалар да безнећ кебек яратсыннар, сљйсеннђр иде.
— Синећ мића њпкђлђгђнећ бармы, Галия?
— Юк, син бик яхшы кеше бит, Салих. Мин сића бервакытта да ачуланмадым.
— Син дђ џђрвакыт сабыр, игътибарлы, ућган, тырыш булдыћ. Балаларга яхшы тђрбияче булдыћ.
— Балаларыбыз да њзебезгђ охшаган. Алар югары белемле. Ялгыз калмадылар. Улларыбыз љйлђнгђн, кызыбыз кияњдђ. Чынлап та, без бик бђхетле!
|
IV. Дђреслек |
учебник |
|
Сњзлек |
словарь |
|
Тђрќемђ |
перевод |
|
Тђрќемђче |
переводчик |
|
Тикшер |
проверь |
|
Хата |
ошибка |
|
Ялгыш |
ошибка; неправильно |
|
Истђ тот |
помни, запомни |
|
Тђнђфес |
перерыв, перемена |
|
Дђфтђр |
тетрадь |
|
Кђгазь |
бумага |
|
ќљмлђ |
предложение |
|
Сњз |
слово |
|
Коръђн |
Коран |
Бу дђреслек яхшы.
Дђреслегећ бармы?
Дђреслеклђр кирђкме?
Теге дђреслекне алып бир ђле.
Русча-татарча сњзлегећ бармы?
Бу сњзлек яћамы?
Сездђ фразеологик сњзлек бармы?
Бу сњзлекнећ авторы кем?
Тђрќемђ яхшымы?
Тђрќемђче буласым килђ.
Тђрќемђ итђргђ кирђкме?
Бу романны кем тђрќемђ иткђн?
Хаталар бармы?
Ничђ хата бар?
Хаталарны тикшерегез!
Тикшереп бетердегезме?
Ялгыш язмагыз!
Син дљрес язгансыћ.
Син ялгыш язгансыћ.
Бу сњзне истђ тотыгыз!
Тђнђфес ничђдђ башлана?
Зур тђнђфестђ без ашханђгђ барабыз.
Гафу итегез, сездђ дђфтђрлђр бармы?
Нинди дђфтђр кирђк?
Компьютер кђгазе кирђк иде.
"Икмђк" сњзе белђн бер ќљмлђ языгыз.
"Рђхмђт" сњзен дљрес яздыгызмы?
а) — Руслан, тарих дђреслеген биреп тор ђле.
— њзећнеке кая?
— љйдђ калган.
ђ) — Гафу итегез, сездђ русча-татарча сњзлек бармы?
— Бар. Кирђкме?
— Кирђк иде.
б) — Мансур, мђктђпне бетергђч, кем булырга телисећ?
— Тђрќемђче буласым килђ.
— Син чит теллђрне яхшы белђсећме?
— ђйе, мин инглиз мђктђбендђ укыйм.
в) — "Тамга" повестен укыдыгызмы?
— Кызганыч, мин татарча начар белђм.
— Аныћ русча тђрќемђсе дђ бар бит. Фђридђ Ситдикова тђрќемђ иткђн.
— Шулаймыни? Алайса укыйм ђле.
г) — ђни, кичђ татар теленнђн диктант яздык. Мића бишле! Бер хатам да юк.
— Рђхмђт, улым!
д) — Балалар, хаталарыгызны тикшерегез.
— Алсу апа, мин бу сњзне дљрес язганмынмы?
— Син дљрес язгансыћ, ђ менђ Руслан ялгыш язган.
е) — Укучылар, бњген зур тђнђфестђ радиотапшыру була. Тыћлагыз.
— Сђгать ничђдђ?
—
Унике туларга биш минутта.— Кем сљйлђячђк?
— Мђктђп директоры.
ж) — ђни, ун мећ сум бир ђле. Кибеткђ барам.
— Нђрсђ кирђк?
— Дђфтђрлђрем беткђн.
— Хђзер бирђм. Мђ!
ќ) — ђлфия апа, мића кђгазь кирђк иде.
— Нинди кђгазь?
— Компьютер кђгазе.
— Књпме кирђк?
— Илле бит.
з) — Кызлар, кем кибеткђ бара?
— Мин барам. Нђрсђ алырга?
— Ике зур дђфтђр ал ђле, Альбина.
— Яхшы. Алырмын.
— Рђхмђт.
и) — ђ хђзер балалар, "мђгърифђт" сњзе белђн бер ќљмлђ тљзеп языгыз.
— Мљнирђ апа, "мђгърифђт" русча ничек була?
— "
Просвещение", "Образование" була.— ђ, белђм! Казанда “Мђгърифђт” газетасы чыга.
к) — ђйдђгез, сњзлђр язып уйныйбыз.
— Ничек?
— Мин бер сњз ђйтђм. Мђсђлђн, китап. Икенче кеше "п" хђрефенђ сњз ђйтђ. Мђсђлђн, песи. љченче кеше "и" хђрефенђ сњз ђйтђ. Мђсђлђн, "икмђк". Дњртенче кеше — "к" хђрефенђ ....... Аћладыгызмы?
— Аћладык.
— ђйдђ, Руслан, бер сњз ђйт!
Сљйлђшђбез!
ђбисе
белђн оныгы сљйлђшђ:|
— Улым, мђктђбегез яћамы? — ђйе, ђби, яћа. — Ничђ катлы, улым? — љч катлы. — Спорт залы бармы? — Бар, ђби. Хђтта бассейн да бар. — Улым, иртђгђ ничђ дђрес була? — Ай, ђби, 7 дђрес бар. Књп! — Нинди дђреслђр була, улым? — Беренче дђрес — татар халкы џђм Татарстан тарихы. — Аныћ дђреслеге бармы соћ, улым? |
|
— Бар. Яћа дђреслек. Аны профессор Равил Фђхретдинов язган.
— Икенче дђрес нинди, улым?
— Рус ђдђбияты.
— Укытучыгыз кем, улым?
— Нина Петровна. Бик яхшы укытучы. Књп белђ. Шигырьлђрне матур сљйли.
— Тагын нинди дђреслђр бар, улым?
— Инглиз теле дђ була.
— Син яхшы белђсећ инде?
— Юк, ђби, миннђн дђ яхшырак белгђннђр бар. ђнђ Эльвираныћ гел бишлелђр генђ. Ул ике тапкыр Америкага барып кайтты. Ул тђрќемђче булырга хыяллана.
— Улым, инглизчђ "Коръђн" сњзе ничек була?
— ђби, сњзлектђн карыйм ђле, белмим.
— Улым, сездђ тњгђрђклђр бармы соћ?
— Компьютер тњгђрђге бар. ќыр тњгђрђге бар. Бию тњгђрђге бар.
— Улым, класс ќитђкчесе кем сездђ?
— Сания Саматовна.
— Тђнђфестђ нишлисез, улым?
— Ашханђгђ, буфетка тљшђбез.
— Улым, сезгђ љй эшлђре бирђлђрме?
— ђби, бик књп бирђлђр. Аларны эшлђргђ дђфтђр бик књп кирђк. Рус теленнђн аеруча књп бирђлђр. Иртђгђ, мђсђлђн, Татарстан турында 10-15 ќљмлђ язып килергђ кирђк.
— Ярый, улым, эшлђ. Тырыш. Хђзер сића љчпочмак пешерђм.
|
VI. Истђ тотыгыз! Запомните! |
|
Бу — болар (это — эти)
Ул — анысы (он — это; тот из них)
Бу — монысы (этот, это)
Шул — шунысы (тот; тот из них)
а) — Бу кем?
— Бу — Галия ханым.
ђ) — Болар кемнђр?
— Болар — кунаклар.
б) — Болар кемнђр?
— Болар — дусларыбыз.
в) — Бу — апаћмы?
— Юк, сећлем.
г) — Анысы кем?
— Анысы — апам.
д) — Бу кемнђр?
— Бу — Камил ђфђнде.
Монысы — Рљстђм ђфђнде.
е) — Мин бер абыйны књрдем. Шул абый Казанда метро булачак дип ђйтте.
— ђйе, II Бљтендљнья татар корылтае башланыр алдыннан Президент метроны тљзи башлау турында ђйтте.
ж) — Менђ сића дђфтђрлђр. Шулар ярыймы?
— Ярый. Рђхмђт сића.
БИРЕМНђР
1. Бу сњзлђр белђн ќљмлђлђр тљзегез:
эшлђнгђн, ђйткђн, кайткан, чыккан, барган, белгђн, укыган, киткђн.
2. Тђрќемђ итегез:
|
воспитанный |
|
интеллигентный |
|
|
терпеливый |
|
скромный |
|
|
честный |
|
стеснительный |
|
|
справедливый |
|
щедрый |
|
|
способный |
|
умный |
|
|
отзывчивый |
|
безграмотный |
|
|
требовательный |
|
жадный |
|
3. ќавап бирегез:
— Татар теле конференциясенђ килгђн кешелђр књпме?
— Америкадан килгђн кунаклар татарлармы?
— Ирек мђйданында туктаган автобус ничђнче?
— ђниећ пешергђн кыстыбый тђмле буламы?
— Татар театрында барган спектакльлђр кызыкмы?
— Сез укыган китап нђрсђ турында?
— ђтиегезнећ холкы ничек?
— Дустыгыз тыйнакмы?
— Мђктђп укучыларыгыз тырышмы?
— Бабаећ юмартмы?
— Апаћ ућганмы?
— Сез кемгђ охшаган?
— Абыегыз љйлђнгђнме?
— Апагыз кияњдђме?
— Сез югары белемлеме?
— Сез нинди фђннђр љйрђнђсез?
— Сез татарча хатасыз язасызмы?
— Сез татарча яхшы сљйлђшђсезме?
— Сез нинди теллђр белђсез?
— Сез нинди теллђр љйрђнергђ телисез?
— Татар теле — дђњлђт телеме?
— Татарстанда ничђ дђњлђт теле?
4. Мђкальлђрне тђрќемђ итегез џђм ятлагыз:
Тырышкан табар, ташка кадак кагар.
Ашыккан ашка пешкђн.
Батырлыкта матурлык
.Башыћ карт булса да, йљрђгећ яшь булсын.
Курыксаћ — эшлђмђ, эшлђсђћ — курыкма.
Књћел кайда — књз анда.
Коммуникатив биремнђр.
1. Спросите у Артура, какой характер у его друга.
2. Скажите, много ли способных учеников в вашей группе.
3. Спросите у Галии ханым, женаты ли ее сыновья.
4. Уточните у Салих эфђнде, замужем ли его дочь.
5. Расскажите о характере членов вашей семьи.
6. Скажите, за какие качества вы уважаете своих родителей.
7. Помните ли Вы свою первую учительницу? Какая она была?
8. Расскажите о своей школе и учителях.
9. Узнайте у своего знакомого, женат ли он.
10. Спросите у знакомой, замужем ли она.
11. Охарактеризуйте своих знакомых, какие духовные качества им присущи.
ђЙ ИКЕГЕЗ, ИКЕГЕЗ (халык ќыры)
ђй икегез, икегез,
Икегез дђ бертигез;
Икегез дђ пар килгђнсез,
Тигез гомер итегез.
Самавырны тиз кайната
Кызыл милђш књмере;
Килен белђн яшь кияњнећ
Озын булсын гомере.
Сокланып карап туймассыћ
Зифа буегызга да;
Рђхмђт сезгђ, чакыргансыз
Матур туегызга да.
Агыйделгђ сал килгђн,
Сал килгђн ќир тар килгђн;
Сайлап алган алмалар књк
Икегез дђ пар килгђн.
Сандугачлар ояда,
Оялары пыяла;
Сандугач кебек сайрашып
Шат яшђгез дљньяда.
Дђрес бетте. Сау булыгыз.
